Του Δημήτρη Γιατζόγλου
1. Ο ΣΥΝ προτείνει ένα πολιτικό σχέδιο για την έξοδο από την καταστροφική κρίση. Η πρόταση, με αφετηρία τη συγκυρία, επιχειρεί μια συνολικά εναλλακτική απάντηση στις κυρίαρχες νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Ταυτόχρονα όμως εγγράφεται στο στρατηγικό πεδίο της μακροπρόθεσμης διαδικασίας των μεγάλων μετασχηματισμών για ριζικά διαφορετική οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων.
Οι έννοιες που χρησιμοποιούνται για τη διατύπωση της πρότασης, οι προγραμματικές επιλογές, το ιδεολογικό της υπόβαθρο (συνασπισμός εξουσίας / εναλλακτικό υπόδειγμα ανάπτυξης / επανάκτηση του δημόσιου χώρου...) επιβεβαιώνουν το στρατηγικό της βάθος. Την καθιστούν πρόταση συνάρθρωσης του άμεσου με το μακροπρόθεσμο. Πρόταση που μπορεί να αποκαταστήσει στο παρόν τη δραστικότητα της στρατηγικής του δημοκρατικού δρόμου προς τον σοσιαλισμό. Πρόταση που δεν έρχεται να προσθέσει ένα ακόμα «στάδιο» στη διαδικασία μετάβασης, αλλά επιχειρεί να την ενοποιήσει.
2. Η πρόταση εγείρει οπωσδήποτε νέα και δύσκολα ερωτήματα για τα οποία η αριστερά δεν διαθέτει ίσως επαρκείς απαντήσεις.
Όντως «μπορεί να γίνει άλλοθι για ανεπιθύμητες πολιτικές μετατοπίσεις». Μια αντιμνημονιακή συσπείρωση, χωρίς σαφή χαρακτηριστικά, μπορεί πράγματι να «περιοριστεί σε μια συνεργασία χωρίς κοινό εναλλακτικό προγραμματικό παρονομαστή». Αλλά, από την άλλη μεριά, μια «συμπαγέστερη» κοινωνική συσπείρωση και μια «καθαρότερη» πολιτική συμμαχία, περιορισμένη στον χώρο της ιστορικής αριστεράς, έχει μεγάλες πιθανότητες -με τους σημερινούς συσχετισμούς- να οδηγήσει στην καθήλωση στον ελάχιστο κοινό παρονομαστή της τριτοδιεθνιστικής αντίληψης.
Οι υπαρκτές δυσκολίες του εγχειρήματος είναι για την ανανεωτική και ριζοσπαστική αριστερά μια πρόκληση. Πρόκληση στην ικανότητά της να ανασυνθέσει μια πρωτογενή συσπείρωση, να την προσανατολίσει, να την καταστήσει «πλειοψηφική δύναμη των αναγκαίων αντικαπιταλιστικών μετασχηματισμών». Πρόκειται δηλαδή για το στοίχημα της ηθικο-πολιτικής ηγεμονίας, την οποία δεν εκχωρεί η ιστορία σε κάποιους παράκλητους, αλλά διεκδικείται και κερδίζεται.
3. Οι ρυθμοί υλοποίησης της πρότασης του ΣΥΝ είναι ζήτημα ζωτικής σημασίας. Ο νεοφιλελευθερισμός επιβάλλει τη ραγδαία «ιδιωτικοποίηση της κοινωνίας», διαλύοντας κάθε εστία αλληλεγγύης και συλλογικότητας. Η κρίση ρευστοποιεί τον πολιτικό χώρο, παράγοντας αντιφατικούς προσανατολισμούς και επικίνδυνες αντιπολιτικές αναζητήσεις. Το ΠΑΣΟΚ αποσαθρώνεται και χάνει την κεντρικότητά του στη διάταξη των πολιτικών δυνάμεων. Η συνεχώς διευρυνόμενη κοινωνική βάση αμφισβήτησης των ασκούμενων έχει ανάγκη από τη θετικότητα μιας άμεσης πρωτοβουλίας αντίρροπης στον κατακερματισμό και στην παθητικότητα. Η πρόταση του ΣΥΝ πρέπει να προχωρήσει στη δοκιμασία της υλοποίησης, έστω και με τις όποιες σηματοδοτήσεις είναι διαθέσιμες σήμερα. Ο οδικός χάρτης θα φτιαχτεί στην πορεία από όσους στρατευθούν στο εγχείρημα, διασταυρώνοντας εμπειρίες και βιώματα με τις αναγκαίες θεωρητικές κατακτήσεις.
Από την άποψη αυτή, οι αντιρρήσεις και διαφωνίες που έχουν εκφραστεί είναι ενσωματώσιμες στην προβληματική της πρότασης, ως σημεία διορθωτικών παρεμβάσεων και ελέγχου και όχι λόγος ακύρωσης της πρωτοβουλίας.
4. Οι δύο πυλώνες του πολιτικού σχεδίου που ο ΣΥΝ προτείνει (η συγκρότηση του νέου συνασπισμού εξουσίας και οι προγραμματικοί άξονες των μετασχηματισμών) τελούν υπό τους όρους ενός αμοιβαίου προσδιορισμού: Το πρόγραμμα αποτελεί συνθήκη για τη συγκρότηση και τη συνοχή του Συνασπισμού. Τα προτεινόμενα μέτρα και πολιτικές αποκτούν την υπόσταση προγράμματος μέσα από την πολιτική δράση του Συνασπισμού. Υπάρχει ωστόσο κατά τη γνώμη μου ένα έλλειμμα: Οι πολιτικές πρωτοβουλίες που θα προωθήσει ο ΣΥΝ έχουν ανάγκη από την υποστήριξη ενός ιδεολογικού σχεδίου το οποίο θα επικαιροποιεί και θα εμπλουτίζει τις θεωρητικές και στρατηγικές κατακτήσεις της ανανεωτικής και ριζοσπαστικής αριστεράς. Ένα ιδεολογικό σχέδιο συστηματικά αποδομητικό της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας και κριτικά αντιπαραθετικό στο μεταμοντέρνο ιδεολογικό κοκτέιλ της σοσιαλδημοκρατίας. Ένα ιδεολογικό σχέδιο που θα επαναφέρει στο επίκεντρο το αίτημα για την πολιτική, όχι ως τεχνική διαχείρισης του υπάρχοντος, αλλά ως πρακτική χειραφέτησης των ανθρώπων και ως υπεράσπιση βασικών αξιών της νεωτερικότητας, των οποίων η υπονόμευση οδηγεί σε μια αποκρουστική ανθρωπολογική μετάλλαξη των κοινωνιών.
5. Αν οι έννοιες που χρησιμοποιούνται για τη διατύπωση της πρότασης δεν είναι περιγραφικές και οι λέξεις δεν είναι τυχαίες τότε απαιτούνται αποσαφηνίσεις. Επιλέγω κάποια σημεία θίγοντας τα αναγκαστικά με αξιωματικό τρόπο.
Α. Η έννοια «συνασπισμός εξουσίας» αποτελεί για τη δική μας αριστερά έννοια ιδρυτική-καταστατική, η οποία παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις αποτελεί ενοποιητική στρατηγική έννοια για το σύνολο του χώρου. Αναφέρεται τόσο στη φάση «άσκησης της εξουσίας» όσο και στην ιστορική φάση της διεκδίκησής της. Εκφράζει την ανάγκη πιο ώριμων και προχωρημένων λύσεων στο πρόβλημα του δυισμού κοινωνικό / πολιτικό. Εκφράζει επίσης τη δυνατότητα συγκρότησης ενός ιστορικού πολιτικού υποκειμένου (χωρίς αναγκαστικά μονοκομματική έκφραση) το οποίο θα καθοδηγήσει τη μακρά πορεία μετάβασης, μέσα από τη συνεχή διεύρυνση του δημοκρατικού πεδίου, κινητοποιώντας την πλειοψηφία της κοινωνίας. Η έννοια συγκροτεί μέτωπα: Έναντι του πολιτικού σεχταρισμού. Και ταυτόχρονα έναντι του «εξελικτικού μεταρρυθμισμού», στο πλαίσιο του οποίου το κίνημα απορροφά και καταργεί τον σκοπό. Έναντι επίσης εκείνου του ρεύματος του «κινηματισμού» που αποστρέφεται ό,τι έχει να κάνει με το ζήτημα της εξουσίας. Η έννοια διαφέρει από την κλασική αντίληψη κοινωνικής συμμαχίας περιορισμένης σε μια συγκυρία, όπως και από αυτήν του πολιτικού μετώπου στη βάση ενός ελάχιστου πολιτικού προγράμματος. Περιγραφικά θα λέγαμε ότι πρόκειται για μια κοινωνικο-πολιτική συμμαχία μεγαλύτερης διάρκειας και περισσότερο «οργανική» προγραμματικά. Υποστηρίζω όμως ότι το κύριο χαρακτηριστικό της είναι ότι πρόκειται για μια συμμαχία υπό ηγεμονία.
Β. Το προτεινόμενο πρόγραμμα έχει ως σημείο εκκίνησης τη συγκυρία. Οι αιχμές του αφορούν τον καπιταλισμό στη σημερινή νεοφιλελεύθερη υπόστασή του. Ωστόσο, οι λύσεις που προτείνονται υπερβαίνουν τη συγκυρία και υπονομεύουν θεμελιακά στοιχεία της καπιταλιστικής οργάνωσης της κοινωνίας. Έχω όμως την πεποίθηση ότι είναι ένα αντικαπιταλιστικό πρόγραμμα για ένα βασικότερο λόγο: Ο καπιταλισμός είναι αδύνατο να επιστρέψει στο παρελθόν του. Ένας μακροχρόνιος κεϋνσιανός συμβιβασμός του κεφαλαίου με τις υποτελείς κοινωνικές τάξεις είναι αδύνατο να ανασυσταθεί σήμερα.
Ας επιστρέψουμε στη συγκυρία. Ο ΣΥΝ απευθύνει την πρότασή του «σε κάθε άνθρωπο που σήμερα υποφέρει» από την κρίση και αυτό είναι αυτονόητο. Ωστόσο, η κοινωνική συμμαχία δεν θα είναι το άθροισμα των πολιτών που συντρίβονται από τον νεοφιλελευθερισμό και απορρίπτουν την «πολιτική των μνημονίων». Θα συγκροτηθεί ως αρθρωμένο σύνολο κοινωνικών τάξεων και στρωμάτων. Η κεντρική θέση της εργατικής τάξης και των μισθωτών εργαζομένων είναι προϋπόθεση για τη συνοχή του Συνασπισμού και τον σταθερό προσανατολισμό των αγώνων. Απαιτεί βεβαίως την αναμέτρηση με υπαρκτά προβλήματα κορπορατιστικού κατακερματισμού, που υπονομεύουν την άσκηση ενός ηγεμονικού ρόλου.
Η συμμαχία με τα μεσοστρώματα είναι ζήτημα - κλειδί για τη συγκρότηση του Συνασπισμού. Η συντελούμενη μετατροπή της κρίσης του κεφαλαίου σε κρίση της εργασίας διευρύνει τις αντικειμενικές δυνατότητες μιας τέτοιας συμμαχίας, καθώς οι υλικοί όροι ύπαρξης και αναπαραγωγής των μεσοστρωμάτων διαλύονται. Ωστόσο το παρελθόν επιβάλλει μια καθαρή ματιά χωρίς ωραιοποιήσεις: Τα εύπορα μεσοστρώματα υπήρξαν «πρωταθλητές» της φοροδιαφυγής σ’ όλη την περίοδο της κυριαρχίας του δικομματισμού. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις ουδέποτε υπήρξαν «υπόδειγμα υγιούς επιχειρηματικότητας». Η άνευ όρων πολιτική ιδιοποίηση των μεσοστρωμάτων, προκειμένου να χτιστεί και να αναπαραχθεί ο ΠΑΣΟΚικός συνασπισμός εξουσίας, οδήγησε στον χυλό της κεντροποίησης της πολιτικής αντιπαράθεσης. Το διακύβευμα λοιπόν με τα μεσοστρώματα είναι να «αναγνωρίσουν» τον ρόλο και την προοπτική τους σ’ ένα Πρόγραμμα διαρκούς αλληλεγγύης με τις δυνάμεις της μισθωτής εργασίας κι όχι επιστροφής σε απολεσθέντα προνόμια. Από πολιτική άποψη, με δεδομένη την προσήλωση στην ενότητα της αριστεράς, το δύσκολο πρόβλημα είναι η συμμετοχή και η ενσωμάτωση στον Συνασπισμό του κόσμου του ΠΑΣΟΚ που «αποστασιοποιείται από τις νεοφιλελεύθερες επιλογές και πρακτικές της ηγεσίας του».
Ο τρόπος με τον οποίο απευθυνόμαστε σ’ αυτό τον κόσμο έχει τη σημασία του. Η πρόσκλησή μας είναι πρόσκληση οργανικής ένταξης του σε ένα νέο ηγεμονικό πολιτικό σχέδιο, χωρίς την ενθάρρυνση δημιουργίας ενδιάμεσων πολιτικών μορφωμάτων που λειτουργούν ως αναχώματα και χωρίς τη διαμεσολάβηση πολιτικών μεσαζόντων, αμφίβολης πολιτικής και ηθικής δέσμευσης. Το στοίχημα με λίγα λόγια είναι να κοπεί ο ομφάλιος λώρος με τον γενέθλιο χώρο και να ελαχιστοποιηθεί η συντήρηση εφεδρειών για την αναπαραγωγή του. Ο διάλογος με τον κόσμο του ΠΑΣΟΚ δεν μπορεί να έχει στόχο την κολακεία ενός παρελθόντος - μήτρας της σημερινής νεοφιλελεύθερης μετάλλαξης του ΠΑΣΟΚ. Εμείς απευθυνόμαστε στους πολίτες αυτούς προβάλλοντας τα «σκληρά», τα απαιτητικά χαρακτηριστικά της ταυτότητας της ανανεωτικής και ριζοσπαστικής αριστεράς. Και επιδιώκουμε να πειστούν για την ορθολογικότητα των προταγμάτων του δημοκρατικού σοσιαλισμού.
Σε ολόκληρη τη μεταπολιτευτική περίοδο το ζήτημα των συμμαχιών αποτέλεσε σταθερό σημείο διαλόγου, αντιπαραθέσεων και ενίοτε σφοδρών ιδεολογικών συγκρούσεων στον χώρο μας. Το πρόβλημα συμπυκνώνεται στις σχέσεις του εκάστοτε κύριου φορέα της ανανεωτικής και ριζοσπαστικής αριστεράς με το ΠΑΣΟΚ. Πλήθος στρατηγικών επιλογών και τακτικών κινήσεων αναπτύχθηκαν: από την αντιδεξιά συσπείρωση των πρώτων μεταπολιτευτικών χρόνων, στην κάθετη αναμέτρηση την περίοδο του '89 και από κει στη στάση απέναντι στο εγχείρημα του «σημιτικού εκσυγχρονισμού».
Προσωπικά, συμμετείχα σε προβληματισμούς και πολιτικές πρωτοβουλίες, με στόχο μια συνεκτικότερη σύγκλιση και ανασύνθεση του προοδευτικού χώρου, στη βάση των κύριων στρατηγικών επιλογών της Ανανεωτικής Αριστεράς. Σύγκλιση που θα οδηγούσε σ’ αυτό που χαρακτηρίστηκε ως κεντροαριστερός συνασπισμός εξουσίας. Η σταδιακή αποκοπή του ΠΑΣΟΚ από τα στοιχειώδη προτάγματα της σοσιαλδημοκρατίας και η ολοκληρωτική προσχώρησή του στην εμπροσθοφυλακή του νεοφιλελευθερισμού διέψευσε τις σχετικές εκτιμήσεις και ακύρωσε οριστικά την πραγμάτωση αυτού του πολιτικού σχεδίου.
Ωστόσο, το ζήτημα της συγκρότησης ενός νέου συνασπισμού εξουσίας ευρύτερου από τα όρια της ιστορικής αριστεράς παραμένει ζήτημα ανοιχτό και κρίσιμο. Από την άποψη αυτή, η προώθηση του πολιτικού σχεδίου που προτείνει ο ΣΥΝ υποδεικνύει μια σοβαρή εναλλακτική δυνατότητα.
16.10.2011
